Een klemgezet leven

De roman ‘Het tumult van de tijd’ vertelt het beklemmende levensverhaal van de Russische componist Sjostakovitsj. Het boek opent met een scene op het trapportaal van zijn appartement. Daar heeft de componist zich geposteerd omdat hij denkt elk moment opgepakt te kunnen worden. En hij wil niet dat zijn gezin getuige zal zijn van die arrestatie. Daarom heeft hij zijn koffer gepakt en zit alvast klaar.

Hoe kan een kunstenaar authentiek blijven als er tegelijk ontzettend veel druk op hem wordt uitgeoefend om je te voegen naar de heersende ideologie? Dat is het leidende thema van de roman.  Sjostakovitsj maakt in de jaren dertig de opera Lady MacBeth uit het district Mtsensk, maar dit muziekstuk viel in ongenade bij wat in de roman voortdurend wordt aangeduid als: de Macht. Sindsdien is de componist zijn leven niet zeker.

Het tweede deel gaat over de reis die Sjostakovitsj maakte naar Amerika als lid van een Sowjet-delegatie. Hij is dan inmiddels helemaal ingekapseld door het regime. Hij moet spreken met de mond van de Macht, maar hunkert naar een ontmoeting met Strawinsky, de componist die hij bewondert en die is geëmigreerd naar de VS. Maar van een ontmoeting komt het niet, omdat zijn collega hem veracht.

Het bijzondere van het boek van Barnes is dat hij de beklemming waarin de componist heeft moeten leven zo intens voelbaar maakt. Sjostakovitsj kon geen kant op. Hij moet spreekbuis zijn van de communistische ideologie, maar probeert in de smalle marge die hem overbleef authentiek kunstenaar te zijn. In dat laatste in hij niet altijd geslaagd. Dat maakt hem tot zo’n tragisch persoon.

Sjostakovitsj is verguisd om zijn heulen met de machthebbers. Maar de roman maakt invoelbaar dat de beste stuurlui ook hier aan wal staan. We zijn niet allemaal helden. En soms laten de omstandigheden daar zelfs geen ruimte voor. Maar in de beperkte ruimte die Sjostakovitsj overbleef heeft hij intens geleefd voor de muziek.

De passage die de meeste indruk op me maakte heeft dan ook hiermee te maken. Tegelijk bevat de passage ook de titel van de roman:

Wat kon er tegenover het tumult van de tijd worden ingezet? Alleen de muziek die in onszelf zit – de muziek van ons wezen -, die door sommigen wordt omgezet in echte muziek. Die tientallen jaren later, als ze sterk, echt en zuiver genoeg is om het tumult van de tijd te overstemmen, wordt omgezet in de fluistering van de geschiedenis. Dat was waar hij aan vasthield.

Ik ken de muziek van Sjostakovitsj niet goed. Maar na het lezen van dit prachtige boek moet ik de box met zijn muziek toch nog maar weer eens uit de kast halen.