We leven in tijden van sterke polarisatie. Ieder van ons bevindt zich in een eigen bubbel. Vanuit die bubbels bestoken wij andere bubbels. Maar dat die situatie niet nieuw is, toont het essay van George Orwell uit 1945. Bas Heijne schreef er een inleidend essay bij.
Dat inleidend essay is bijna net zo lang als dat van Orwell zelf. Maar toch is het nuttig. Heijne wijst niet alleen kernachtig naar de belangrijkste boodschap van Orwell, waardoor je diens essay gemakkelijker tot je neemt, maar Heijne plaatst het ook binnen de context van zijn werk en de tijd.
‘Over nationalisme’ luidt de titel. Maar met nationalisme bedoelt Orwell niet alleen de fanatieke verdediging van de eigen natie. Het gaat over elke overtuiging of ideologie die zichzelf als de beste beschouwt.
Het voortdurende doel van iedere nationalist is het verwerven van meer macht en meer prestige, niet voor hemzelf maar voor iedere natie of andere eenheid die hij heeft verkozen om zijn eigen individualiteit in te doen verzinken.
‘Of andere eenheid’ – daarbij kun je ook denken aan religie. Orwell wijst bijvoorbeeld op de Engelse schrijver G.K. Chesterton die hij verwijt dat elk boek, elke alinea, elke zin, elke gebeurtenis in zijn verhalen moest aantonen dat zijn katholieke kerk superieur was aan de protestantse kerk of de heidenen.
Zo weet Orwell talloze voorbeelden te geven, niet alleen van religie, maar ook van politieke en andere ideologische opvattingen. Maar hij maakt het zich niet gemakkelijk door alleen naar anderen te wijzen. We lopen allemaal het gevaar om in de val van een dergelijk nationalisme te trappen. Hij roept dan ook op de strijd aan te gaan met eigen nationalistische voorkeuren en rekening te houden met eigen vooringenomenheid.
Overigens maakt Orwell een onderscheid tussen nationalisme en patriotisme. De laatste is de waardering voor de eigen cultuur en tradities, zonder dat die aan de ander wordt opgelegd. Ze kent niet, zoals nationalisme wel, het verlangen naar macht.
Heijne laat in zijn eigen essay zien dat de urgentie van Orwell’s essay nog groter is geworden door het individualisme dat weliswaar bevrijd is van de zuilen, maar onbeschermd in een verwarrende wereld staat en zich daartegen beschermt door zich terug te trekken in de genoemde bubbels.
Toch had ik na lezing een dubbel gevoel. Enerzijds van verrassing en herkenning: wat een actueel essay. Maar anderzijds had ik het gevoel: ben ik er zoveel mee opgeschoten? Nieuwe perspectieven biedt het niet echt. Wel een waarschuwing.
Massimo Recalcati is een Italiaanse psychoanalyticus. Hij doceert aan de universiteiten van Verona en Pavia. Hij heeft – zo lees ik op de achterflap – al vele boeken schreven. Maar bij mijn weten is dit het eerste boek dat van zijn hand verscheen in het Nederlands. Ik ben onder de indruk.
De dorpen Barbizon en Pont-Aven in Frankrijk, en Worpswede in Duitsland, zijn bekend geworden als kunstenaarskolonies. Maar dat wij er ook één hadden, kijk, dat was een verrassing, althans voor mij.