De meeste mensen kennen Joseph Roth van romans en verhalen. Dat hij ook journalist was, is minder bekend. Het was in zijn jonge jaren toen de wereld nog nagistte van de Eerste Wereldoorlog. Met name de kaart van Midden-Europa veranderde per jaar.
Diverse landen streden om handhaving of uitbreiding van grenzen. Het Habsburgse Rijk was ingestort en daarmee werden aanspraken van Oostenrijk en Hongarije, die samen de dubbelmonarchie vormden, betwist. Polen, dat een deel van Pruisen van Duitsland had afgesnoept, kwam in conflict met Rusland dat ook een deel van de taart wilde.
Roth deed voor diverse Duitse kranten verslag vanuit drietal brandhaarden: Heanzenland (grensgebied Oostenrijk-Hongarije), het grensgebied Polen-Rusland rond Pruisen, en Gallicië (deel van het huidige Oekraïne, waar Roth overigens ook zelf geboren is). De artikelen worden per brandhaard goed ingeleid, zodat de lezer die de kaart van toen niet meer kent, de artikelen goed kan plaatsen.
‘De lezer die de kaart van toen niet meer kent’ – daartoe hoor ik ook zelf. Ik wist eerlijk gezegd niet dat er na de vrede van Versailles, waarmee de Eerste Wereldoorlog ten einde kwam, nog zoveel is gevochten. Met name de Pools-Russische oorlog was een conflict van jewelste, maar was een leemte in mijn historische kennis.
Roth doet verslag van de oorlogen en conflicten op een wijze die zich vandaag nog goed laat lezen. Hij schrijft vaak onderkoeld maar tegelijk met een scherp oog voor de ernst van de zaak. Daarmee worden zijn artikelen ook een aanklacht tegen de waanzin van oorlog.
Opmerkelijk vond ik dat in sommige Poolse steden de oprukkende Russen opgetogen werden ontvangen: de Polen hadden er met name onder Joden vreselijk huisgehouden. Toch kent ook de Poolse kant zijn tragiek. De meest indrukwekkende reportage in het boek is die over de begrafenis van een Poolse invalide. Ze vond plaats in Lemberg, het huidige Lviv in West-Oekraïne. Bij die uitvaart waren talloze andere oorlogsslachtoffers aanwezig. Roth beschrijft hun verminkingen op indringende wijze.
Bij lezing drong bij mij de actualiteit zich verschillende keren op. Bij de beschrijvingen van het antisemitisme bijvoorbeeld. En bij de reportages over vijandelijkheden tussen Rusland en de buurlanden waartoe destijds ook delen van het huidige Oekraïne behoorden. En natuurlijk bij de waanzin van oorlog in het algemeen.
Het boek is geïllustreerd door Koen Broecke. En hoewel ik over het algemeen niet zo houd van illustraties (zeker niet bij ernstige boeken), hebben ze in dit geval een toegevoegde waarde. Ze helpen om de sfeer van toen dichterbij te bremgen.
De dorpen Barbizon en Pont-Aven in Frankrijk, en Worpswede in Duitsland, zijn bekend geworden als kunstenaarskolonies. Maar dat wij er ook één hadden, kijk, dat was een verrassing, althans voor mij.
Als een kunstenaar spreekt over het geloof, spits ik mijn oren. Als een kunstenaar pósitief spreekt over geloof, spits ik mijn oren nog meer. Maar als een kunstenaar zelf een theologie schrijft, heeft hij in mij een meer dan geïnteresseerde lezer. Zo begon ik aan het boek van de New Yorkse kunstenaar Makoto Fujimura: gretig.