Een aristocratisch christen

Dit jaar vieren 75 jaar bevrijding. Het zal ook 75 jaar geleden zijn dat Dietrich Bonhoeffer geëxecuteerd werd. Even het geheugen opfrissen: Bonhoeffer was een Duits theoloog die zich had laten betrekken bij een (mislukte) aanslag op Hitler. Hij zat vanaf 1943 gevangen en werd op 9 april 1945 op bevel van Hitler opgehangen. Zijn laatste woorden: ‘Dit is het einde, voor mij het begin van het leven.’

Bonhoeffer is wereldberoemd geworden. Vooral vanwege de brieven die hij vanuit de gevangenis schreef aan familie en vrienden. Ze werden gebundeld in het boek ‘Verzet en overgave’. Een mooie titel die zijn leven weerspiegelt. Want Bonhoeffer durfde met gevaar voor eigen leven een duidelijk standpunt in  te nemen. Na de Kristallnacht toen Joden massaal werden aangevallen, zei hij: ‘Alleen wie schreeuwt voor de Joden, mag Gregoriaans zingen.’ Met andere woorden: wanneer de kerk niet opkomt voor de vervolgden, verspeelt zij het recht om kerk te zijn.

Verzet tegen vervolging en overgave aan God gingen bij hem hand in hand. Het maakte diepe indruk op latere generaties. Maar het wonderlijke is dat velen nu hun ‘eigen’ Bonhoeffer hebben. Moderne christenen haken graag aan bij zijn gevangenisbrieven waarin hij profetisch een nieuwe wijze van christen-zijn aankondigt. Behoudende christenen wijzen op zijn vroege werk.

Beide groepen hebben gelijk. Bonhoeffer heeft door de gebeurtenissen in Duitsland een ontwikkeling meegemaakt die de moderne theologie diepgaand zou beïnvloeden. Maar hij was en bleef een in en in vroom man met conservatieve trekken in de beste zin van het woord. Voor mij is het allerbelangrijkste dan ook dit: hij was een moreel hoogstaand man.

Hij had het van huis uit meegekregen. Bonhoeffer groeide op in een vooraanstaande en deftige familie. Het christelijk geloof speelde nauwelijks een rol van betekenis. Maar hij werd opgevoed met het besef dat er iets uitgaat boven jouw individuele leven: ethiek en beschaving. Vandaar de titel van dit stukje: een aristocratisch christen. Ik heb het van mijn vroeger hoogleraar Gerard Rothuizen die een boek over hem schreef met de titel ‘Aristocratisch christendom’.

Dat is misschien nog wel de meest geëigende titel voor Bonhoeffer. Hij integreerde het beste dat hij van huis uit had meegekregen in zijn geloof. En dat heeft hem gemaakt tot de man die zoveel indruk maakte. Tot in de gevangenis, waar door de nachtelijke bombardementen van de geallieerden zijn medegevangenen panisch waren, hield hij zijn waardigheid. Nee, geen revolutionair. Wel een man die niet sjoemelde met de ethiek en moraal. Zuiver en zindelijk. Hij is het waard om herdacht te worden. Dat doen we dan ook in onze kerken.