‘Ik en jij’ honderd jaar

In 1923 verscheen het monumentale ‘Ich und Du’ van Martin Buber. Dit jaar honderd jaar geleden dus. Je zou zeggen: iets om bij stil te staan. Maar ik heb er nog weinig over gehoord of gelezen. Is Buber vergeten? Dat zou jammer zijn. En niet terecht.

Met zijn filosofisch-mystieke werk gooide Buber een steen in de vijver van de westerse filosofie. Waar zijn werk op neerkomt? Dat het ‘ik’ van de mens nooit los verkrijgbaar is.

Een mens staat altijd in een verhouding: tot een ‘jij’ of een ‘het’. De meest wezenlijke relatie is die van ik en jij. Die ‘jij’ is natuurlijk een medemens. Maar ook God is een ‘jij’. En zelfs een dier of ding kan een ‘jij’ zijn.

Maar een ‘jij’ moet ook steeds een ‘het’ worden. Vergelijk het maar met praten-met of praten-over. Als ik mét jou praat, stroomt er iets. Maar als ik óver jou praat (of aan je denk), zet ik je vast in een beeld. De ik-het-relatie objectiveert, geeft er een stempel op, is een machtsrelatie. Maar het kan niet anders: een mens kan nu eenmaal niet alleen in de ik-jij-relatie leven.

Maar volgens Buber is er is één ‘jij’ dat nooit een ‘het’ kan worden: God, of – zoals Buber schreef – ‘het eeuwige Jij’. Het werd mijn belangrijkste les als theoloog. God laat zich nooit objectiveren. Praten over God (wat theologie grotendeels is: ‘Godtalk’) kan dus eigenlijk niet. Dat maakt theologie tot een hachelijke onderneming.

Buber schreef honderd jaar geleden al dat de ik-het-relatie steeds meer ruimte inneemt in het moderne leven. We zien het om ons heen gebeuren. Wetenschap, techniek en management zijn grootmachten geworden. We tellen, meten en wegen. En kijk op de social-media: meningen, meningen, meningen. Zou dat ook de reden zijn dat steeds minder mensen God op het spoor komen?

Buber lijkt vergeten. Theologen voelen zich veelal vertrouwder bij Levinas. Diens werk is misschien diepzinniger. Maar bij Buber vind ik perspectieven die ik bij Levinas mis. Levinas concentreert alles op het gelaat van de ander, die altijd een mens is. Maar bij Buber is de wereld van de relatie ook in de natuur te vinden: een boom of een dier kan ook een mysterieus ‘jij’ zijn.

In onze tijd is ecologisch denken van levensbelang. Daarom blijft ook na honderd jaar het werk van Buber actueel. Er is niets waarin God niet gevonden kan worden. Tenzij wij God verduisteren door van alles en iedereen een ‘het’ te maken.

(Naar aanleiding van het 100-jarig bestaan van ‘Ich und Du’ schreef Peter Sas al een mooi, doorwrocht artikel, je vindt het hier; op mijn site schreef ik een blog over de band die ik heb met Bubers boek, dat ik ‘mijn oerboek’ noem)