'Aus Herzen und Hirnen / sprießen die Halme der Nacht, / und ein Wort, von Sensen gesprochen, / neigt sie ins Leben.' Deze cryptische woorden van de dichter Paul Celan staan boven een gigantisch schilderij (4.70 x 8.40) van de Duitse kunstenaar Anselm Kiefer.
Je ziet een korenveld met daarboven een donkerblauwe lucht. De vergelijking met ‘Korenveld met kraaien’ van Van Gogh is onontkoombaar. Maar in het midden van Kiefers korenveld staat een zeis (de Sense uit het citaat).
Het werk is te zien op de tentoonstelling met werk van Kiefer in museum Voorlinden. Ik zag het op het nippertje, want na 25 februari kan het niet meer. De expositie maakte diepe indruk op me.
Het werk van Kiefer is onlosmakelijk verbonden met dat van Celan, en daarmee met het thema van de Holocaust. Woorden van Celan tooien menig werk van Kiefer. Celans bekendste gedicht is Todesfüge, met daarin de verschroeiende woorden ‘der Tod ist ein Meister aus Deutschland’: de zeis van Kiefer.
Maar een ander schilderij maakte op mij de diepste indruk. Je ziet hier een fragment.
Ik sprak over ‘schilderij’. Maar het is meer. Kiefer schildert en plakt, overgiet zijn werken met zoutzuur en lood, zet er de brander op zodat sommige delen gaan krullen. Wat zie je? De eerste indruk is: het heelal. Dat wordt bevestigd door de afkortingen die je ziet. Het zijn de namen van sterren. Maar tussen de letters staan ook cijfers. Een vraag aan de goed ingevoerde suppoost bevestigde het vermoeden: ze staan voor de nummers die concentratiekampgevangenen kregen.
Onmiddellijk moest ik denken aan de belofte die Abraham kreeg van God dat zijn nageslacht ‘talrijk zal zijn als de sterren aan de hemel’. Huiver trok door mijn lijf. Celan sprak in Todesfüge van ‘een graf in de lucht’ – een macaber beeld voor de rook die door de schoorstenen van de crematoria opsteeg naar de hemel.
Wat is kunst? In ieder geval meer dan schoonheid. Meer ook dan slechts ontregeling. Soms pijnigt zij – ter wille van een hoger goed dan onze rust: nooit wegkijken, nooit vergeten, hoe ongemakkelijk ook. Leven en werk van Kiefer staan in het teken van die waarde.
De ansichtkaart staat sinds 1 januari op mijn bureau. Ik nam hem mee uit een museum. Het is screenshot uit een beroemde video van kunstenaar Guido van der Werve (oorspronkelijk uit mijn geliefde Papendrecht). De video uit 2007 is getiteld ‘Nummer acht’.
God was in mijn jeugd al een verdwijnend thema in onze samenleving. Het was de reden voor mij om theologie te gaan studeren: er moesten mensen blijven die aan ‘Godtalk’ deden en ik voelde me geroepen één van hen te zijn. Niet dat ik zo zeker was. Noem geloof voor mijn part zoeken of verlangen naar God. Maar daar wilde ik woorden voor vinden. In lijn met de traditie.